Ieder begrip ontstaat uit het gelijkstellen van het ongelijke.”

                                                                       Friedrich Nietzsche

Categorieën maken

Dit citaat van Nietzsche is enigszins cryptisch maar ook een kernachtige formulering van één van de meest essentiële cognitieve uitdagingen van ons leven. Het gaat om niets minder dan het betekenisvol en bruikbaar categoriseren en groeperen van de werkelijkheid. Ter illustratie geeft de filosoof aan dat elk blad aan een boom in principe anders is. In het verlengde daarvan is elke boom anders evenals elk bos waar die bomen in staan. Deze ene verzameling van objecten bevat alleen al vele miljarden aan verschillende elementen. Desalniettemin worden we niet gek van mentale overbelasting zodra wij door het bos wandelen. Dit komt omdat we al die elementen hebben gecategoriseerd in bladeren, bomen en bossen waardoor we de losse elementen niet meer als zodanig ervaren.

Het creëren van dergelijke categorieën vereist wel de concrete actie waar Nietzsche op doelde met zijn uitspraak. We moeten aandacht hebben voor de gelijkenissen tussen de dingen en besluiten om de verschillen ertussen te negeren. Deze fundamentele “keuze” is noodzakelijk om elk willekeurige categorie aan te maken. 

Een onbewuste actie

Ik heb het woord keuze tussen aanhalingstekens geplaatst omdat het proces van gelijkstellen meestal onbewust gebeurt. Wij individuen hebben er niet voor gekozen om al die groene vlakjes (categorie) aan het uiteinde van takken (categorie) en stelen (categorie) van bomen (categorie) en planten (categorie) te categoriseren. Dat is veel eerder in onze evolutionaire geschiedenis gebeurd en wij hebben het via cultuur en opvoeding moeiteloos opgenomen in onze individuele wereldbeeld evenals we gedaan hebben met onnoemlijk veel andere categorieën. Al deze groepen zijn van wezenlijk belang om, zoals eerder gezegd, niet mentaal overbelast te raken.

Snelle veranderingen

Het gebeurt niet allemaal onbewust. Met enige regelmaat is een actieve daad nodig om een categorie te ontwikkelen. De menselijke civilisatie is inmiddels zo oud en zo rijk gevuld dat onze evolutionaire ontwikkeling noodzakelijkerwijs wordt aangevuld met een culturele ontwikkeling. Dit vereist expliciet leren gedurende onze leven waarbij wij eveneens moeten zoeken naar zaken die meer of belangrijkere overeenkomsten met elkaar hebben dan verschillen, om zodoende categorieën te ontwikkelen die ons helpen onze wereld te begrijpen. Tegelijkertijd zien we dat deze wereld snel verandert. Let wel, hiermee bedoel ik onze wereld van categorieën en niet de fysische wereld!

De fysische wereld versus onze wereld

De fysische en materiele wereld verandert niet zo snel. De aarde is, ondanks vervuiling, uitsterving van soorten en klimaatverandering, min of meer dezelfde aarde als 10.000 jaar, zo niet 100.000 jaar, geleden. Al onze ingrepen vinden plaats aan de oppervlakte en hooguit een beperkt aantal kilometers eronder en erboven. Als je de aarde vergelijkt met een appel dan hebben we enkel de schil bekrast maar alles daaronder onberoerd gelaten, laat staan dat we de kern bereikt hebben.

De fysische wereld is echter niet hetzelfde als de wereld waarin wij leven en onze interpretaties op loslaten. De aarde is niet verdeeld in categorieën. Wij verdelen het. Wij creëren categorieën om de werkelijkheid te beschrijven. Tegelijkertijd veranderen deze beschrijvingen naar mate onze behoeften, onderlinge omgang en technologieën veranderen. De omloopsnelheid van deze veranderingen veroorzaken wij zelf! Nietzsche besefte dit ook en noemde waarheid (lees: begrijpen van de wereld) een “beweeglijk leger van metaforen”.

Het leerproces als motor

Ik heb lange tijd deze versnelde omlooptijd niet gezien als problematisch omdat ik het leerproces zag als een inherent stabiel proces. Tegen studenten zeg ik vaak; “Beschouw de leercyclus als een motor. Hij moet gewoon blijven draaien”. Mijn aanname hierbij is dat we op deze manier uiteindelijk de “juiste” kant op zullen “navigeren” in een fysieke wereld die ons corrigeert met coherente feedback. Ik kan bijvoorbeeld wel denken dat ik geleerd heb om een mooie brug of computer te bouwen maar als de brug telkens instort en de computer het niet doet, dan heeft de feitelijke wereld mij uit mijn droom geholpen en moet ik terug naar de schoolbanken of tekentafel totdat ik het wel bij het rechte eind heb (zie ook mijn vorige essay Waarheid en andere leugens). De leercyclus zorgt dus voor de beweeglijkheid van Nietzsche’s leger. Inmiddels ben ik van mening dat de stabiliteit van dit “leger” op een verontrustende manier op de proef wordt gesteld.

Minder stabiele wereld

Zoals gezegd jagen wij zelf de omloopsnelheid van verandering aan. Met het leren veranderen we onze kijk op zaken wat leidt tot veranderingen van onze behoeften, onderlinge omgang en technologie. Deze veranderingen stimuleren het leren logischerwijs verder wat leidt tot nog meer veranderingen. De omloopsnelheid kan behoorlijk toenemen en die toename is overduidelijk waarneembaar. De snelheid van een boodschap werd in het verleden, bijvoorbeeld, bepaald door de snelheid van de bode, het paard of de trein. Tegenwoordig komt een boodschap, inclusief beeld, geluid en ondersteunende emojies, nagenoeg realtime binnen op mijn smartphone.

De omloopsnelheid heeft inmiddels ook effect op de kwaliteit van de leercyclus. In het verleden werd niet elke ingeving een echt idee, laat staan een duidelijk plan waar men mee aan de slag ging of een boodschap waar we anderen mee lastig vielen. Men moest de moeite nemen om het (met de hand!) uit te werken. Een “idea worth sharing” moest zorgvuldig op papier gezet worden in een brief, pamflet, tijdschrift of boek. Tegenwoordig kan iedereen elke ingeving het digitaal universum in sturen en wordt deze ontvangen door miljoenen mensen. Daarnaast zijn er steeds meer mogelijkheden om met Kunstmatige Intelligentie (K.I) “content” te genereren.

Kunstmatige intelligentie

De corrigeerden werking van onze wereld lijkt tegenwoordig ook minder stabiel. Ideeën hoeven minder bestaansrecht te hebben in de fysieke wereld omdat het internet met Social Media en K.I. steeds meer een volledig alternatieve wereld vormen. Deze wereld volgt niet dezelfde regels als de fysieke wereld. Het heeft bijvoorbeeld geen zwaartekracht of vormvastheid. In de fysieke wereld zijn bladeren groen en vallen ze omlaag maar dankzij computeranimatie en kunstmatige intelligentie kan op het internet een “boom” elke vorm aannemen en kunnen ze “bladeren” hebben met de beeltenis van Sinterklaas die een verontrustende gelijkenis vertoont met Donald Trump terwijl het liedjes zingt van Snollebolleke met de stem van Lady Gaga. Met dit absurd voorbeeld gebruik ik, voor de begrijpelijkheid, nog enigszins herkenbare categorieën maar zelfs dat is niet nodig. In deze wereld is het gelijk stellen van het ongelijke steeds lastiger doordat begrenzingen, zoals vormvastheid, verdwenen zijn. Het beweeglijk leger van metaforen dreigt geen leger meer te zijn maar een bende anarchisten! Wat nog verontrustender is, is dat we daar geen erg in lijken te hebben. Er is een haast ongelimiteerde behoefte aan de vrijheid van meningsuiting wat zou moeten leiden tot een fantastische “meltingpot” van innovatie en creativiteit.  

Individualisme en mentale (over)belasting

De creatieve explosie die voortgedreven wordt door computer animatie, K.I. en Social Media is zeker adembenemend, inspirerend en vermakelijk. Men neemt echter een risico wanneer deze instrumenten en podia gezien worden als de belangrijkste onderdelen van het speelveld waar we onze leervermogens op los moeten laten. De kenmerken van dit speelveld maken het lastig om stabiele mentale categorieën te ontwikkelen die nodig zijn voor ons cognitief en emotioneel functioneren. Eertijds had de fysieke wereld een prominentere plek op het veld waardoor de ontwikkelde mentale categorieën niet extreem konden afwijken van de feiten. Er was daarbij een grotere gerichtheid op het gemeenschappelijke omdat we met elkaar dezelfde feiten deelden. Inmiddels heeft iedereen zijn eigen waarheid en kunnen zij die, in ieder geval op het internet, volledig zelf vormgeven.

Het gemeenschappelijke lijkt ook minder belangrijk gevonden te worden. De huidige westerse conventies benadrukken namelijk een proces van individualisering. Concepten als personal branding, BV-Ik, persoonlijk leiderschap, worden steeds verder doorontwikkeld waarbij het je onderscheiden van anderen het doel lijkt te zijn. Producten volgen gelijke tred (of leiden ze juist?) door zich ook steeds verder te onderscheiden van concurrerende producten. Alles wordt gedifferentieerd en op maat gemaakt.  

Differentiatie versus integratie

Differentiatie is geen yin waar integratie de yang van is. Het zijn geen gelijke grootheden die elkaar in evenwicht houden. Differentiatie kan helpen om integratie te realiseren maar integratie is uiteindelijk nodig om te functioneren! Integratie is het doel! Wij hebben vormvaste concepten en proposities nodig, evenals stabiele patronen en handelingen, om te navigeren door de wereld. Het beweeglijk leger van metaforen/categorieën/concepten dient een stabiele flexibiliteit te hebben.

Dit leger behoort de kenmerken te hebben van een rubberen bal in tegenstelling tot een prachtig kristal of een natte klomp klei. Waar een kristal breekt onder druk en een klomp klei blijvend vervormd raakt, zal de rubberen bal de klap opvangen door tijdelijk van vorm te veranderen. Na de klap neemt het weer zijn oorspronkelijk vorm aan en keert zijn functionaliteit terug (rollen en stuiteren)!  De “soldaatjes” in dit leger (lees: metaforen/categorie enz.) dienen vormvast te zijn terwijl de beweeglijkheid in hun onderlinge samenwerking zit! Is deze te rigide dan krijg je totalitaire wreedheden. Is deze te slap of volledig afwezig, dan krijg je anarchistische chaos.

No responses yet

Geef een reactie

Je e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *