Unieke ramp

De corona pandemie kan zonder twijfel aangemerkt worden als een unieke ramp. De impact ervan is ongekend groot, een mondiaal economische en gezondheidscrisis met vergaande inperkingen van onze persoonlijke vrijheden. Dagelijks zien we de cijfers en horen of lezen we de verhalen. Het beste wordt in sommige mensen naar boven gehaald wat resulteert in mooie initiatieven om te helpen. Anderen worstelen echter flink met deze omstandigheden. Voor mij als psycholoog is het interessant om het verschil in reacties te kunnen verklaren zonder terug te vallen op de dooddoener dat “mensen nu eenmaal verschillen”.

Verschillende leerervaringen

Mijn uitgangspunt is dat elke reactie op rampen “normaal” is. De reactie komt immers voort uit een leercyclus die voor ons allemaal op dezelfde manier verloopt. De verschillen in (re)acties ontstaan door variaties in waar over gereflecteerd wordt en welke conclusies men daaruit trekt. Soms verloopt de cyclus dusdanig constructief dat de betreffende persoon mooie resultaten weet te boeken en soms is het proces minder constructief waardoor het individu niet goed verder komt. Desondanks is er in dit laatste geval ook sprake van een normaal leerproces. We kunnen ons hooguit afvragen of datgene waar het individu op reflecteert en de conclusies die hij of zij daarbij trekt, voor verbetering vatbaar zijn.

De Leercyclus

Bandbreedte aan reflecties

In elke situatie is een bandbreedte aan logische reflecties mogelijk. De corona pandemie heeft bijvoorbeeld unieke kenmerken maar de crisis an sich is niet uniek. Het standpunt valt te verdedigen dat elke crisis unieke, verrassende en onvoorspelbare factoren bevat die bij elkaar genomen een grote indruk op ons leven maken. Dit is juist kenmerkend voor een crisis! Bovendien zeggen de labels “uniek” en “ramp” meer over onze beperkte kennis en kwetsbaar fysiek gestel dan over de corona virus zelf. Inherente menselijke beperkingen zullen regelmatig ervoor zorgen dat we geconfronteerd worden met crisissen en rampen van groot of klein formaat. Het is ons lot.

Cirkels van invloed en betrokkenheid

Wellicht zijn rampen inderdaad onvermijdelijk maar dat hoeft niet onherroepelijk te leiden tot een gevoel van machteloosheid! Onze macht ligt niet in het voorkomen van rampen maar in het er adequaat mee omgaan. Dat is de reden waarom sommige mensen in staat zijn om in hele moeilijke situaties, prachtige initiatieven te vertonen. Ze richten zich op datgene waar ze wel invloed op hebben.

Steve Covey onderscheidde een cirkel van betrokkenheid en een cirkel van invloed binnen onze psychische beleving. De cirkel van betrokkenheid bevat alle zaken waar we mee begaan zijn; onze gezondheid, wereld vrede, klimaat verandering, covid-19 enzovoort. De cirkel van invloed is kleiner en zit binnen de cirkel van betrokkenheid omdat het alleen de zaken bevat waar we persoonlijk invloed op kunnen uitoefenen. Ik weet bijvoorbeeld niet of ik gezond oud ga worden, dat zit in mijn cirkel van betrokkenheid. Ik kan wel bepalen dat ik goed eet en veel beweeg om die kans te vergroten. Deze acties zitten in mijn cirkel van invloed.

Steve Covey’s cirkels

Verleggen van de aandacht

De cirkels hebben geen absolute en objectieve diameter. Waar we onze aandacht op richten bepaalt hun afmeting in onze beleving. We kunnen, in ieder geval voor een deel, zelf bepalen waar we mee begaan zijn. Ik kan kiezen om mij voortdurend zorgen te blijven maken om de klimaat opwarming of dat ik ooit kanker ga krijgen. Ik kan mij ook op andere zaken richten. Door mijn aandacht te verschuiven maak ik automatisch gebruik van mijn cirkel van invloed. Ik verleg mijn aandacht naar, bijvoorbeeld, gezond eten dat lekker is en goed bewegen omdat ik me daar goed bij voel. Op deze manier vergroot ik mijn cirkel van invloed en controle, relatief ten opzichte van mijn cirkel van betrokkenheid.

In wezen probeert elke vorm van coaching en begeleiding, onze aandacht te verleggen naar zaken waar we invloed op hebben. De leercyclus valt namelijk per definities binnen de cirkel van invloed. Door zorgvuldig aandacht te besteden aan ons leerproces, wat voornamelijk betekent beter te leren reflecteren en conclusies trekken, vergroten we niet alleen onze feitelijke invloed op ons leven maar ook het gevoel van invloed dat we er op hebben.    

Focus op het unieke

Elke ramp is een aanslag op ons gevoel van invloed en controle. We zien immers allerlei zaken onverwacht misgaan. Doordat we er niet op kunnen anticiperen kunnen we er per definitie ook niet adequaat op reageren. Wanneer we vervolgens reflecteren op hoe het allemaal zo kon lopen, zullen we geneigd zijn om aandacht te hebben voor de unieke en/of ingewikkelde kenmerken van de ramp. Het was immers onvoorzien en dat willen we verklaren. Het risico van deze gerichtheid is dat onze beleving van invloed en controle nog kleiner wordt en dat gevoelens van machteloosheid toenemen.

Onze aandacht voor de onvoorspelbare kenmerken van rampen geldt niet alleen voor de grote exemplaren zoals de huidige corona pandemie. Het geldt ook voor alle kleine “rampen” in ons leven. Studenten kunnen een acute “ramp” ervaren wanneer ze onverwacht een onvoldoende scoren voor een toets of als de laptop crasht terwijl ze geen backups hebben gemaakt. Soms is de situatie minder acuut maar is er sprake van een gevoel van naderend onheil zoals de angst om het BSA (bindend studieadvies) niet te halen, studievertraging op te lopen of een waardeloze carrière tegemoet te zien.

Rechtvaardiging van onmacht

Ik zie studenten geregeld inzoomen op bijzonderheden waar ze geen invloed op hebben in een poging hun situaties emotioneel en cognitief te hanteren. De onbewuste neiging om op deze manier in te zoomen is begrijpelijk, zeker wanneer er al sprake is van onzekerheid en beperkte zelfvertrouwen. Unieke en ingewikkelde kenmerken van een situatie geven een rechtvaardiging voor de onmacht die de persoon ervaart. “De docent is heel warrig.”, “Het boek is raar geschreven.” “De toets was teveel op de details.”, “Ik was uitgerekend ziek.”, “Mijn wifi verbinding viel de hele tijd uit.”, “Mijn scriptie onderwerp is heel ingewikkeld”.  

Niemand is immuun voor de valkuil om onevenredig veel te focussen op factoren die we niet in de hand hebben om daarmee de eigen verantwoordelijkheid te vermijden. De corona crisis wierp mij, geheel onverwachts, in het online begeleiden. In het begin benadrukte ik de beperkingen van deze werkwijze en wat allemaal niet gerealiseerd kon worden. Ik had met name aandacht voor de unieke kenmerken van face to face begeleiding en hoe op afstand begeleiden kwalitatief tekort schiet en alleen maar energie kost. Mijn argumenten waren niet onjuist maar ze kwamen voort uit mijn eigen onzekerheid over online technologie in mijn werk. Door bezig te zijn met wat niet kon, nam ik geen verantwoordelijkheid om te zoeken naar wat wel kon en belemmerde ik mijzelf in mijn ontwikkeling.

Moeilijk versus ingewikkeld

Een manier waarop wij de verantwoordelijkheid proberen te ontlopen is door geen goed onderscheid aan te brengen tussen moeilijke en ingewikkelde situatie (zie ook essay Ik ben anders). Iets kan moeilijk zijn om te doen zonder dat het per se ingewikkeld is. De 1,5m richtlijn is bijvoorbeeld niet ingewikkeld maar wel heel moeilijk om consequent vol te houden. Het kan eveneens lastig zijn een strenge docent te vragen iets verder toe te lichten maar ingewikkeld is deze uitdaging ook niet.

We proberen de moeilijkheidsgraad van lastige situaties te rechtvaardigen door deze situaties te karakteriseren als ingewikkeld. Het is gemakkelijker om de moeilijkheid van iets ingewikkelds te accepteren dan van iets dat vrij eenvoudig is (Iets is ingewikkeld maar ik vind het moeilijk). Het gevolg is echter dat we situaties soms nodeloos ingewikkeld maken door aanvullende factoren en kenmerken te zoeken die niet per se relevant zijn voor de situatie of ons in ieder geval niet vooruit helpen. Het is vervelend wanneer een werkgever druk op een student uitoefent om overuren te maken maar het is tevens irrelevant voor de studieopdracht die hij op tijd moet inleveren.

Patronen versus uitzonderingen

De beoordelingen patroon en uitzondering zijn aanduidingen die we ook niet goed gebruiken binnen de situaties in ons leven. Het is ontzettend waardevol om deze kwalificeringen zorgvuldig te hanteren bij de analyse van gebeurtenissen. Uitzonderingen zijn door hun uitzonderlijkheid niet zo relevant terwijl ze, zoals eerder gezegd, veel aandacht kunnen opeisen. Patronen, daarentegen, herhalen zich wat betekent dat we er hoogstwaarschijnlijk invloed op kunnen uitoefenen. We kunnen nadelige patronen verminderen of ombuigen terwijl we gunstige patronen juist moeten proberen te handhaven en eventueel uit te breiden. 

Weinig gebeurtenissen zijn echt volledig uitzonderlijk zoals ik al aangaf over rampen. Het voorval zelf kan uniek zijn maar het soort voorval is dat niet waardoor onze reactie erop meestal voorspelbaar is. De ene persoon raakt telkens in paniek en benadrukt de ellende van het moment terwijl andere individuen gericht op zoek gaan naar mogelijkheden om de schade te beperken. Wanneer je beseft dat je neigt naar een soort reactie waar je niet blij mee bent, kun je proberen deze te veranderen.

Gebeurtenissen versus situaties

Dit brengt ons bij een laatste onderscheid dat relevant is om te benoemen. Gebeurtenissen hebben we niet in de hand. Ze vinden plaats onafhankelijk van wat we ervan vinden. Dat we er wat van vinden en er vervolgens op reageren staat dus los van de gebeurtenis zelf. Onze reactie is echter haast onvermijdelijk en blindelings snel waardoor we onze beleving maar moeilijk los zien van het voorval. “Het is gewoon rampzalig!” lijkt een feit maar in werkelijkheid is het onze interpretatie van de feiten.

De gebeurtenis en onze reacties erop vormen samen situaties. Deze situaties zijn het speelveld waarop we met de wereld interacteren. Om in het metafoor te blijven, ik bepaald niet wat voor “ballen” mijn kant opvliegen maar ik bepaal wel hoe ik ze terugsla. Dat iemand mij een glas water aanreikt is een gebeurtenis. Of ik het glas zie als half vol of half leeg bepaalt de situatie. Het gaat veel te ver om de huidige pandemie te zien als een storm in een glas water maar het feit dat wij stormen in een glas water kunnen creëren betekent dat we met dezelfde vaardigheid licht aan het eind van de tunnel kunnen waarnemen. Beide interpretaties zitten in onze cirkel van invloed.