Behoefte aan concrete oplossingen
“Ik begrijp het belang van uw verhaal wel maar ik had het allemaal wat concreter verwacht”. Dit was een niet onverwachte reactie van iemand tijdens een lezing die ik gaf over studiemotivatie. Ik krijg dit geluid wel vaker te horen van studenten, begeleiders of andere belangstellenden. Het is de logische consequentie van mijn benadering van dergelijke onderwerpen. Mensen verwachten een verzameling praktische strategieën, technieken en algemene wijsheden maar deze blijken lang niet zo effectief als ze lijken. Ze bieden, zeker in eerste instantie, niet de oplossingen die men verlangt.

Veel studenten die ik begeleid hebben behoefte aan concrete strategieën voor bijvoorbeeld het doornemen en leren van academische teksten of het verminderen van hun uitstel. In het begin van mijn werk kwam ik vol overgave tegemoet aan de wens naar specifieke strategieën om bijvoorbeeld een boek door te nemen. Ik werd echter snel geconfronteerd met de opmerking dat de techniek prima was voor boek A maar niet werkte voor boek B. Hoe moest die dan aangepakt worden? Het bleek een uitzichtloze weg om daar mee aan de slag te gaan omdat vervolgens de boeken C, D, E en F tevoorschijn werden gehaald. Ik begreep op een gegeven moment een wezenlijk probleem. Studenten willen vaak niet leren om strategische te studeren. Ze zoeken simpelweg concrete strategieën die altijd werken in elke situatie. Ze beseffen niet dat in dit verband “concreet” en “altijd” elkaar uitsluiten. Zeker in het hoger onderwijs bestaan er geen concrete leerstrategieën die altijd werken.

Per definitie onvoldoende
In de wereld van begeleiding wordt snel de rol en verantwoordelijkheid van de student benadrukt als verklaring voor het boven beschreven probleem. De uitspraak van de bekende psycholoog Carl Rogers of een variant daarop wordt vaak aangehaald ; I know I cannot teach anyone anything, I can only provide an environment in which he can learn. De meest voor de hand liggende interpretatie van zijn woorden is dat een docent niet in staat is om een student een reeks feiten, vaardigheden en technieken aan te leren. De student moet dat zelf doen waarbij de docent alleen de voorwaarden kan scheppen die dat mogelijk maakt. Ik vind deze interpretatie te beperkt. De student een grotere rol toebedelen heeft volgens mij weinig effect wanneer er nog steeds alleen gefocust wordt op specifieke kennis, strategieën en technieken.

Concrete strategieën en technieken, die de basis vormen van vele begeleidingscursussen, zijn per definitie onvoldoende. De cursist wordt op een gegeven moment geconfronteerd met situaties die niet in de les zijn behandeld. De gepresenteerde technieken zijn niet op maat gemaakt voor deze situaties. Het individu moet zelf een vertaalslag maken. Daarvoor heeft hij meer nodig dan de alleen de techniek. Hij heeft een theoretisch kader nodig waar de praktische kennis een onderdeel van is. Alleen met een wezenlijk begrip van dit kader zal hij in staat zijn de juiste keuzes te maken om de techniek te matchen met de omstandigheden waar hij mee geconfronteerd wordt.

Echte verandering is nodig
Het onder gecontroleerde omstandigheden aanleren en beheersen van technieken en vaardigheden is een te beperkte definitie van leren. Echt leren is synoniem aan veranderen. Een verandering draag je met je mee. Het woord impliceert iets fundamenteels en blijvends in tegenstelling tot iets oppervlakkigs en tijdelijks. Iets dat werkelijk geleerd wordt, wordt ook niet vergeten. Een echte verandering kan zich in de loop der tijd misschien verder aanpassen maar je kunt het niet ongedaan maken.

De uitspraak van Rogers kan heel anders geïnterpreteerd worden wanneer we het leren gelijk stellen aan veranderen. Mensen veranderen niet zomaar. Ze doen het niet gemakkelijk en je kunt het niet bij ze afdwingen. Ze veranderen alleen wanneer ze er zelf een bepaald belang aan hechten. Het is mijns inziens de taak van docent of begeleider om een environment te creëren waarin dit belang ook daadwerkelijk wordt ervaren.

De juiste omgeving
Ik bied in elke begeleidingvorm die ik geef een theoretisch raamwerk aan van waaruit ik te werk wil gaan. Ik nodig mijn deelnemers uit om hun ideeën en overtuigingen hierover te delen en bespreekbaar te maken. Het wordt dan mogelijk om de verschillende opvattingen zodanig aan te passen dat praktische strategieën en technieken zinvol worden. Deze situatie is de omgeving die leren mogelijk maakt. Wanneer een afstemming van opvattingen achterwegen blijft, is het maar de vraag of er iets blijvends bereikt wordt.

Begrip alleen is onvoldoende
Wij willen studenten ontwikkelen die de regie hebben over hun omstandigheden. Om dat te bereiken moeten ze de juiste inzichten en achtergronden begrijpen die ten grondslag liggen aan die omstandigheden. En zelfs dat is vaak onvoldoende. Om goed om te kunnen gaan met alle onvoorspelbare en unieke factoren in de praktijk moet men de geldigheid van de betreffende inzichten en achtergronden volledig accepteren en vertrouwen. Bij het maken van keuzes worden wij namelijk altijd teruggeworpen op datgene waar wij vertrouwen in hebben.

Een student die gewend is alles te lezen kan een cursus studie strategieën willen volgen omdat hij de hoeveelheid tekst niet meer kan bijbenen. De technieken in de cursus worden echter pas bruikbaar als hij begrijpt en accepteert dat informatie overslaan verantwoord is. Zolang hij gelooft dat hij alles moet kennen zal hij het lezen en herlezen niet op kunnen geven.

Terug naar studiemotivatie
Over dit onderwerp zijn er naar mijn mening vele misvattingen. Heel veel mensen denken dat motivatie iets is dat je hebt of niet hebt. Het zou een toestand zijn waarin je verkeert. Je zou er weinig bewuste controle over hebben. Problemen met de motivatie worden meestal geïnterpreteerd als een motivatie tekort . Men voelt zich ongemotiveerd om met iets aan de slag te gaan. Motivatieproblemen lijken voor deze mensen bijna als een ziekte waar je aan lijdt en waar je van genezen moet worden.

Motivatie is helemaal geen mysterieuze zijnstoestand. Het is ook misleidend om te spreken van motivatie tekort alsof er sprake is van een spontaan lage druk gebied. Beide opvattingen maken de persoon in kwestie onterecht machteloos, overgeleverd aan de grillen van zijn emoties. Vanuit deze optiek kan men alleen maar zoeken, zoals bij elke aandoening, naar middeltjes om beter te worden. De één zoekt zijn heil bij rigide discipline. Een ander legt zijn lot in het toedienen van beloningen en weer een ander juist bij het opleggen van straffen. Een enkeling volgt een cursus of lezing in de hoop een magische formule aangereikt te krijgen.

Het zit diep in ons verankerd
Dergelijke wensen zijn valse hoop. Studiemotivatie, oftewel leermotivatie, is iets fundamenteels en ligt diep in ons verankerd. We zijn continu ondernemende en lerende wezens. Derhalve ben je nooit ongemotiveerd. Je doet namelijk altijd iets en daar ligt je motivatie dan ook bij. Vanuit dit idee is er ook nooit sprake van een motivatie tekort. Er zijn alleen andere motivaties of drijfveren die dominanter zijn.

Ik ben dus van mening dat mensen die worstelen met motivatieproblemen te weinig zelfkennis hebben. Ze ervaren de drijfveren niet waarmee ze dingen doen. Het hiaat die ze ervaren kan niet gecompenseerd worden met tips en techniekjes. Ik probeer dit voor mijn deelnemers duidelijk èn aannemelijk te maken. Daarom besteed ik aandacht aan een aantal primaire zaken. Waarom leren we? Hoe wordt er geleerd (het leerproces) en wat zijn de eigenschappen van datgene dat feitelijk geleerd wordt (het leerproduct)? Deze theoretische kaders zijn ver verwijderd van de praktische tips die velen bij aanvang van de lezing verwachten. Maar wanneer men ze begrijpt en accepteert zullen ze inzien dat drijfveren altijd ten grondslag liggen aan al ons handelen (of gebrek aan handelen). Het is dan essentieel om de echte drijfveren helder krijgen. Goede zelfkennis leidt automatisch tot gemotiveerdere keuzes. Uiteindelijk is niets praktischer dan een goede theorie.