Het leren
Waarom leren we? Wat leren we? Hoe leren we en wanneer hebben we geleerd? Stel je deze vragen aan scholieren of studenten dan kun je vaak heldere antwoorden verwachten. We leren omdat het moet (leerplicht) of om later een goede baan te krijgen (papiertje). We leren feiten uit boeken en teksten die we vaak later niet nodig zullen hebben. We leren door deze boeken te lezen, samen te vatten en te herhalen. En we hebben goed geleerd wanneer we een voldoende halen voor een toets.
“Ik heb vlak voor de toets een probleem. In eerste instantie gaat het goed maar vanaf de week ervoor maak ik mezelf helemaal gek van de stress.”
Gelijk en ongelijk
Deze student heeft in één ding gelijk. Ze maakt zichzelf inderdaad gek. Lezers van mijn essays weten inmiddels dat een toets niets veroorzaakt maar dat onze interpretatie van die toets van alles bewerkstelligt. Deze student heeft vanaf een bepaald moment allerlei negatieve gedachten over de toets. De spanning in haar lijf neemt toe en ze onderneemt allerlei activiteiten die haar in ieder geval niet geruststellen en waarschijnlijk nog meer doen stressen. Op deze manier maakt ze zichzelf gek.
Dit essay is eerder gepubliceerd in het blad Proviand
“To conquer fear is the beginning of wisdom”
Bertrand Russel
We kennen allemaal gevoelens van angst en stress. Het zijn geen abnormale gevoelens. Sterker nog; ze zijn doodnormaal en zinvol. Onze voorouders dankten hun voortbestaan aan het krijgen van stress tijdens de confrontaties met beren en sabeltandtijgers. Het gevoel is een deel van ons overlevingsmechanisme. Het zorgt ervoor dat we gevaar herkennen en op het juiste moment vechten maar ook op het juiste moment wegrennen en schuilen.
Een speurtocht
Stel dat je meedoet aan een speurtocht. Een parcours is uitgestippeld door het bos waarbij honderden kledingstukken verspreid liggen. Het doel is om zoveel mogelijk verschillende items te verzamelen. Een deelnemer gebruikt een enorme rugzak en rent zo snel mogelijk over de paden. Elk kledingstuk dat hij tegenkomt, gooit hij achterover in zijn rugzak. Aan het eind van het parcours komt hij bij de spelleider. Deze wil beoordelen hoe goed hij het spel heeft gespeeld. De enthousiaste speler wil zijn rugzak uitstorten over de grond maar de spelleider houdt hem tegen. Als iedereen dat zou doen zou het een onoverzichtelijke chaos worden.
Opvattingen als minderwaardig
“Ja, maar dat vindt U. Dat is uw opvatting”. Deze reactie kreeg ik uit een zaal van ouders en docenten, toen ik onverwachts uitspraken deed over hun leerproblemen in plaats van die van hun kinderen en leerlingen. De rest van de zaal wachtte gespannen af hoe ik deze aanval zou pareren. Het enige wat ik zei was “ja, dat klopt”.
Dit was geen overgave als gevolg van een soort ontmaskering. Het ging mij precies hierom. We denken door uitspraken te bestempelen als persoonlijke opvattingen, dat we rake klappen uitdelen. De uitspraken kunnen dan geen overstijgende waarde hebben immers iedereen heeft opvattingen en “over smaak valt niet te twisten”. Ik beweer dat opvattingen het voornaamste zijn waar we over moeten twisten.
Zelfmanagement
Ik richt het grootste deel van mijn begeleiding op het versterken van zelfmanagement in studenten. De reden hiervoor is simpel. Elke verbetering die de student wenst, zal een resultaat moeten zijn van een leerproces. Ik heb vaker aangegeven de ervaringscyclus van David Kolb te beschouwen als een treffend model voor dit proces (een cyclus van Ervaren, Reflecteren, Concluderen en Handelen). Drie van de vier stappen (reflecteren, concluderen en handelen) vereisen een ordelijkheid van gedachten en gedragingen. Een zwak zelfmanagement ondermijnt dat. Impulsiviteit, chaos en ad hoc acties zijn misschien leuk maar ze zijn ook bijzonder slecht in het faciliteren van stabiele verbeteringen.
Haastige conclusies
Studenten die bij mij komen voelen zich over het algemeen geen “high potentials” of excellente studenten. In tegendeel, ze beschouwen zichzelf eerder dom en incapabel. Dit is natuurlijk een onterechte zelfveroordeling en ik strijd daar met passie tegen. Mijn verzet komt echter niet voort uit het morele standpunt dat ieder mens waardevol is en zijn eigen “talenten” heeft. Natuurlijk zijn er verschillen. Sommige uitstekende studenten zijn tot uitzonderlijke prestaties in staat waar anderen niet aan kunnen tippen. Mijn probleem is met te haastige conclusies over de (on)begaafdheid van individuen aan de hand van hun prestaties. Zwakke prestaties leiden te snel tot openlijke twijfels bij opleiding/docent of de student “het wel kan” en krampachtige pogingen van de student om aan te tonen dat hij “het wel kan”. Iedereen focust hier veel teveel op.
Wat is de essentie van kennisverwerving?
Deze vraag hield me bezig tijdens het begeleiden van twee afzonderlijke studenten. Eén student (Raymond) was herstellende van een zware psychose en de ander (Iris) probeerde greep te krijgen op een angststoornis waar ze voor opgenomen was geweest en nog steeds medicatie voor kreeg. Beide studenten wilden hun studie weer op de rails krijgen maar klaagden over slechte concentratie, vergeetachtigheid, verwarring en een tekort aan energie. Ze hadden het gevoel dat ze niet meer konden denken en leren zoals ze gewend waren.
“Op een gegeven moment heb je er genoeg van om andermans kleren telkens aan te trekken”. Dit was de opmerkelijke respons van een acteur op de vraag waarom hij gestopt was met acteren. Ik moest hier aan denken toen een student mij onlangs trakteerde op een sterk staaltje zelfreflectie. Ze was tot de conclusie gekomen dat ze elke strategie om haar studeergedrag te verbeteren, drie of vier keer in de praktijk bracht om er vervolgens mee te stoppen. Het maakte niet uit hoe effectief de strategie was. Na een tijdje kreeg ze er steevast genoeg van, alsof het andermans kleren betrof die ze op een gegeven moment beu was.
Essay geplaatst in Abacus (oktober 2012), blad van de oudervereniging van het Stedelijke Gymnasium Arnhem met als thema Groei.
Er zijn weinig thema’s te vinden die mij als onderwijspsycholoog meer aanspreken dan “Groei”. Het is de meest wenselijke beschrijving van het leerproces die ik kan bedenken. De term impliceert een gerichtheid op en verlangen naar beter, sterker, effectiever. Dit sluit aan bij mijn overtuiging dat we allemaal willen leren om steeds vaardiger te worden binnen onze leefomgeving. Wij en onze kinderen willen doelen bereiken, grenzen verleggen en capabeler worden.